ხორბალი – პური დედამიწის მცხოვრებთა დაახლოებით მესამედის ძირითადი საკვებია. ხორბალი შეიცავს ცილებს, სახამებელს, ცხიმებს, მინერალურ ნივთიერებებს, B და PP ჯგუფის ვიტამინებს.
ხორბლის გავრცელების არეალი ყველა კონტინენტს მოიცავს. საქართველოში აღწერილია ხორბლის 150-ზე მეტი სახეობა და ჯიში, რომელთაგან ძირითადად ითვლება: დოლის პური, დედა, აისი, დიკა, უფხო-1. პური დედამიწის მცხოვრებთა დაახლოებით მესამედის ძირითადი საკვებია.
დღესდღეობით საქართველოში ხორბალი ითესება დედოფლისწყაროს, სიღნაღის, ყვარლის, თელავის, ლაგოდეხის, საგარეჯოს, გორის, ქარელის, ხაშურის, საჩხერის, ახალციხის, კასპის, ახალქალაქის, თეთრიწყაროსა და მარნეულის რაიონებში.
ერთი რჩევა ყველასათვის: ნუ გადააგდებთ ხმელ პურს, ის ხომ უძვირფასესი პროდუქტია. გააჩერეთ ცოტა ხანს ორთქლზე და ისევ ისეთი გახდება, როგორიც წინადღით იყო. თანაც კუჭ-ნაწლავისა და ნაღვლის ბუშტის დაავადებების დროს წინადღით გამომცხვარი პურია რეკომენდებული. ძველი პურით მშვენიერი `ყიყლიყო~ კეთდება, ხოლო ქართლსა და კახეთში დღესაც მიღებულია გემრიელი `პურის ხარშო~ – წვრილად დაჭრილი და მოხარშული ხმელი პურის შეჭამანდი, ერბოთი, ხახვითა და კვერცხით შეზავებული.
პური ერთადერთი პროდუქტია, რომელსაც დაახლოებით 15000 წელია მიირთმევს ადამიანი და დღემდე არ მოჰბეზრებია. პური საჭმელების მეფე იყო და დარჩება მრავალჟამიერ, ვინაიდან მასზეა დამოკიდებული მსოფლიოს ხალხთა დაცვა-გადარჩენა შიმშილისგან. უთვალავი ლეგენდა, დოკუმენტური მოთხრობა წაგვიკითხავს თუ თავს გადახდენილი ამბავი მოგვისმენია პურზე. უძველესი დროიდან ადამიანები პურს ადარებდნენ სიცოცხლეს, მზეს, ოქროს, უმღეროდნენ სიმღერებს, პურით ხვდებოდნენ და ხვდებიან დღესაც უამრავ ქვეყანაში ყველაზე ძვირფას სტუმრებს. ყველა დროში პურის უპატივცემულობა ითვლებოდა საშინელ დანაშაულად. ბავშვებს ასწავლიდნენ პურის ფასს და უნერგავდნენ, რომ ის უდიდესი სიმდიდრეა დედამიწაზე. ასე იყო და ასეა დღესაც. დიახ, 15000 წლის წინ დაიწყო ადამიანმა პურეულის თავთავის შეგროვება და მისი კულტურაში შეტანა. ეს თავთავები წარმოადგენდა თანამედროვე ხორბლის, ქერის, ჭვავისა და შვრიის წინაპრებს. ითვლება, რომ პირველი მარცვლეული, რომელსაც ადამიანმა გემო გაუსინჯა, ფეტვი იყო. ფეტვმაც თავისი ადგილი დაიკავა მარცვლოვანთა შორის, მაგრამ პური მართლაც პროდუქტების ღმერთად და კაცობრიობის გადამრჩენად არის აღიარებული.
ქვის ხანის ადამიანები პურის მარცვლებს პირდაპირ ღეჭავდნენ, ხოლო მოგვიანებით დაიწყეს ქვებს შორის მათი გასრესა და წყალში გარევა. ასე წარმოიშვა პირველი ხელსაფქვავი, შემდგომ წისქვილის ქვა, წისქვილი და, რა თქმა უნდა, პირველი ფქვილი. როგორც კი პირველყოფილმა ადამიანმა საკვების მოსამზადებლად ცეცხლის გამოყენება ისწავლა, დაიწყო პურის მარცვლების მოხალვა. მოხალული და დაფქული მარცვლის წყალნარევი შეჭამანდი უფრო ეგემრიელა. ამგვარ ფაფას მანამდე მიირთმევდნენ, ვიდრე არ მიხვდნენ – შესქელებული ფაფა ცხელ ქვაზე გამოეცხოთ. ასე ჩაეყარა საფუძველი კაცობრიობის ძირითად საკვებს – პურს. ამის შემდეგ ათასწლეულები გავიდა, ვიდრე ადამიანი ცომის გაღვივებას ისწავლიდა და თანამედროვე სახის პურს გამოაცხობდნენ. ამგვარ პურზე თქვა აკადემიკოსმა კ.ი.ტიმირიაზევმა, ეს არისო ადამიანის გონების უდიდესი მიღწევა.
გაღვივებული ცომისგან პური 5-6 ათასი წლის წინ პირველად ძველმა ეგვიპტელებმა გამოაცხვეს, რისთვისაც უმცირესი მიკროორგანიზმები – პურის საფუარი და რძემჟავა ბაქტერიები გამოიყენეს. სწორედ გაფუების პროცესში მიმდინარეობს ცომში ურთულესი პროცესები, რაც შემდგომ გამოცხობისას შესანიშნავ გემოსა და არომატს სძენს პურს.
ეგვიპტის ფარაონის განსასვენებლის კედელზე გამოსახულია პურის ცხობის დეტალური სურათი, რომელიც 5 ათასი წლის წინ უცნობმა მხატვარმა შეასრულა. ეგვიპტის ქალაქ გიზში დღემდეა შემონახული ცომის მზელავის მცირე ზომის ქანდაკება.
პურის ცხობის ხელოვნება ძველი ეგვიპტელებისაგან ისწავლეს ბერძნებმა და რომაელებმა. ძველ საბერძნეთში გაფუებული ცომისგან გამომცხვარი პური მოიხსენიება ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-5 საუკუნეში.
ჰომეროსის მიერ აღწერილ არისტოკრატთა ტრაპეზებში პური წარმოადგენდა ერთ-ერთ დამოუკიდებელ საკვებ პროდუქტს, რომელიც სუფრაზე მიჰქონდათ მწვადთან ერთად, ოღონდ მიირთმევდნენ ცალ-ცალკე.
ახალი ერის დასაწყისში ძველ ინდოეთში არსებობდა კანონი, რომლის მიხედვით, დამნაშავეებს სჯიდნენ იმით, რომ გარკვეული პერიოდის განმავლობაში პურს არ აჭმევდნენ. ინდოელებმა იცოდნენ, რომ პატიმრის უპუროდ დატოვება ნიშნავდა მისი ჯანმრთელობის გაუარესებას. ინდოეთში დღემდე მოიხსენიებენ პურს ლოცვაში: – ყველა საკვები – საკვებია, მაგრამ პური არისო მათი უდიდესი დედა.
ძველი ეგვიპტელები და ბერძნები პირველები მიხვდნენ წინადღის, ანუ ქართო პურის სამკურნალო დანიშნულებას. ეს ყველამ უნდა იცოდეს, რომ ცხელი პური კი არა, ხმელი პურია სასარგებლო ორგანიზმისთვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც კუჭ-ნაწლავი აქვს დაავადებული.
ალბათ ბევრმა არც იცის, რომ პური მხოლოდ შიმშილის მოსაკლავი კი არა, ორგანიზმისათვის აუცილებელი პროდუქტია. ამაში ადვილად დარწმუნდებით, როცა მის შემცველობას გაეცნობით. გარდა იმისა, რომ პური ყუათიანი, კარგი საგემოვნო თვისებების მქონე და ორგანიზმისათვის ადვილად შესათვისებელი პროდუქტია, იგი შეიცავს ჯანმრთელობისათვის ისეთ აუცილებელ ნივთიერებებს, როგორიცაა: ცილები, ნახშირწყლები, მინერალური ნივთიერებები, ვიტამინები (უმთავრესად B ჯგუფის); უჯრედისი მდიდარია ფოსფორით, კალიუმით, მაგნიუმით, გოგირდით, მცირე რაოდენობით შეიცავს კალციუმსა და ნატრიუმს. უმაღლესი ხარისხის პურიდან ადამიანის ორგანიზმი ითვისებს ცილების 85%-ს და ნახშირწყლების – 96%-ს.
დაბალი ხარისხის ფქვილითა და ტექნოლოგიური პროცესების დარღვევით გამომცხვარი პური ჯანმრთელობისათვის მავნებელია.
ჩვენში გავრცელებული ხორბლის ჯიშებია:
1. დოლის პური 35-4 – საშემოდგომო, ადრეული, არაცვენადი ადგილობრივი ჯიშია, 1 ჰა-ზე 21-36 ც მოსავალს იძლევა.
2. ახალციხური წითელი დოლი – საშემოდგომო, გვალვაგამძლე ადგილობრივი ჯიშია, 1ჰა-ზე 27-40 ც მოსავალს იძლევა.
3. დოლის პური 18-46 – მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია, 1 ჰა-ზე 25-37,5 ც მოსავალს იძლევა.
4. ადგილობრივი დოლი (თეთრი და წითელი) – სტაბილურ და დიდ მოსავალს იძლევა, სხვა ჯიშებთან შედარებით, 2-3 ც-ით მეტს.
5. კრასნოდარულა – მაღალმოსავლიანი, არაცვენადი ჯიშია, 1 ჰა-ზე 24,8-37 ც-მდე მოსავალს იძლევა.
6. ფერუგინეუმ 9704/2 – ყინვა- და გვალვაგამძლე ჯიშია, 1 ჰა-ზე 27-39 ც-მდე მოსავალს იძლევა.
7. ცეზიუმ 3/10 – მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია, 1 ჰა-ზე 26 ც-მდე მოსავალს იძლევა.
8. იფქლი – საადრეო, მაღალმოსავლიანი, დაავადებების მიმართ და ზამთარგამძლე ადგილობრივი ჯიშია.
9. ახალუკრაინულა 83 – ზამთარგამძლე, მაღალმოსავლიანი კრასნოდარული ჯიშია.
10. კახი 8 – ყინვა- და გვალვაგამძლე საშემოდგომო, მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია.
11. გომბორულა – მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია, ადვილად ავადდება გუდაფშუტათი.
12. ხოზო (ხოტორა) – უფხო, ცვენადი, დაავადებების მიმართ გამძლე ადგილობრივი ჯიშია.
13. რაჭულა (გელათურა) – ადგილობრივი ჯიშია, აქვს მტკიცე ღერო, არ ახასიათებს ჩაწოლა, ეგუება ჭარბ ტენს.
14. ხულუგო – ადგილობრივი, საგაზაფხულო, მაღალმოსავლიანი ჯიშია, ითესება შემოდგომით, ჰა-ზე იძლევა 28,5 ც მოსავალს.
15. ლაგოდეხური გრძელთავთავა – ადგილობრივი ჯიშია, ტენის მოყვარული, მაღალმოსავლიანი, ჰა-ზე იძლევა 28,5 ც მოსავალს.
16. თავთუხი 19/28 – დაავადებების მიმართ გამძლე, მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია, ითესება შემოდგომით.
17. შავფხა – მაღალმოსავლიანი, ჩაწოლისადმი მიდრეკილი, ადგილობრივი ჯიშია.
18. დიკა 9-14 – მაღალმოსავლიანი ადგილობრივი ჯიშია, ცალკეულ წლებში იძლევა 1ჰა-ზე 31 ც-მდე მოსავალს.
19. ჯავახური დიკა – ადგილობრივი ჯიშია, არ ახასიათებს ჩაწოლა, ჰა-ზე იძლევა 4ც-მდე მოსავალს.
20. ადგილობრივი დიკა – არაცვენადი, დაავადებების მიმართ გამძლე ჯიშია, არ ახასიათებს ჩაწოლა.
21. ადგილობრივი თავთუხი – მაგარი ხორბლის ჯიშია, კარგ მოსავალს იძლევა კახეთსა (საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი) და შიდა ქართლში (სამაჩაბლო).
უმთავრესი მარცვლოვანი კულტურები დედამიწის ზურგზე
